مهندس مهدیه نصیری- «استاندارد» واژه‌ای است که تقریباً تمام افراد جامعه آن را بسیار شنیده‌اند. استفاده از این واژه به‌ویژه در سال‌های اخیر رو به افزایش بوده که به معنای کاربرد و ورود بیشتر این مفهوم در زندگی شخصی و حرفه‌ای افراد است. نماد «استاندارد» سال‌های طولانی است که معیاری برای انتخاب محصولات و خدمات ارائه شده به مشتری شده است.

علاوه بر این، رشد روزافزون بازارهای تجاری و رقابت بین محصولات در کیفیت و استانداردسازی به طور مداوم در حال ارتقاء و افزایش است. بنابراین شناخت و آگاهی از «استاندارد» در جوامع کنونی به طور قطع باعث ارتقاء و رشد کیفیت زندگی فردی و اجتماعی و گام برداشتن به سوی آینده‌ای مطمئن خواهد بود.

استاندارد چیست؟

«استاندارد» در لغت به معنای نظم، قاعده، قانون، میزان، مقیاس و معیار است. استاندارد در ادامه تقاضا برای کیفیت مطلوب اجناس و خدمات شکل گرفته است.

«استاندارد» مفهوم و معیاری است که به وسیله آن می‌توانید به سنجش و قضاوت در مورد کیفیت و کمیت کالا، خدمات، فرآیند، رفتار و … بپردازید. همچنین استانداردسازی به معنای سطح قابل قبول از ایمنی و کیفیت در یک محصول است که می‌تواند شامل کالا یا خدمات ارائه شده باشد. در نهایت «استاندارد» نمونه قابل قبول است.

نکته قابل توجه و مهم در «استاندارد» رعایت حداقل‌ها است. در اصل معیار، قانون و تمام قواعد در هر استاندارد، حداقل معیارها (به‌ویژه الزامات) در ایمنی و کیفیت محصول یا خدمت است. در نتیجه حد بالای استانداردها همواره قابل ارتقاء و بهبود است.

استاندارد شدن محصولات، فرآیندها و خدمات برای مصرف‌کنندگان و تولید کنندگان دارای فوائد بسیار است. تمام معیارها و قواعد در استانداردها، می‌توانند در تولید هر نوع محصول و به طور کلی مجازی و غیرمجازی (مانند محصولات صنعتی، کشاورزی، پزشکی، کامپیوتر و برنامه‌نویسی، رسانه‌ها)، همچنین مدیریت فرآیندها مانند طراحی، ساخت، تولید، رفتارها و ارتباطات سازمانی، تهیه مواد اولیه از تامین‌کنندگان، خدمات حمل‌ونقل، ارتباط با مشتری، نحوه ارائه خدمات پس از فروش در تمام زمینه‌ها باشد. در واقع استاندارد حجم وسیعی از فعالیت‌ها را در برمی‌گیرد و به آن‌ها سمت و سوی هدفمند با کمترین هزینه و بالاترین راندمان را می‌دهد.

اما اثرگذاری «استاندارد» فراتر از تولید یک محصول یا خدمات با کیفیت قابل قبول است. تفکر مبتنی بر استاندارد منجر به شکل‌گیری اصول و معیارهایی می‌شود که بر بینش و اخلاق افراد نیز تأثیر می‌گذارد.

استانداردها چهار دسته‌اند:

استاندارد کارخانه‌ای (یا شرکتی): انحصاراً به تدوین الزامات استاندارد‌های داخلی و اختصاصی محصولات یک کارخانه می‌پردازد. اغلب کارخانه‌های خودروسازی، صنایع نظامی و هواپیماسازی استانداردهای اختصاصی خود را دارند. سطح این استانداردها معمولاً بالا است.

استانداردهای ملی: مربوط به الزاماتی است که به طور جداگانه در سطح کشور و متناسب با شرایط و قوانین آن کشور تعیین می‌شود. باید در نظر داشت ارزش استانداردهای ملی متفاوت است. بسیاری از استانداردهای ملی که دارای ارزش بالایی هستند در سطح بین‌الملل و حوزه های دیگر نیز به کار گرفته می‌شوند. سازمان استاندارد ملی هر کشور به طور مرتب استانداردهای ملی و کارخانه ای در سطح کشور را بازرسی می‌کند (مانند سازمان ملی استاندارد ایران).

استاندارد منطقه‌ای: نوعی از استاندارد که قراردادی میان کشورهای منطقه مورد نظر است. این استاندارد به صورت یک قانون در میان اعضا پذیرفته شده‌ است. به عنوان مثال استاندارد اتحادیه اروپا نوعی از استاندارد منطقه‌ای است. رعایت استاندارد منطقه‌ای در سایر کشورهای خارج از منطقه الزام قانونی ندارد.

استاندارد بین‌المللی: دارای اعتبار جهانی است و تمام کشورها ملزم به تبعیت و اجرای آن هستند. تخطی از این نوع استانداردها در تمام کشورها به عنوان یک جرم قضایی به حساب می‌آید. استانداردهای بین‌المللی به ما اطمینان می‌دهند که محصولات یا خدمات ارائه شده ایمن، قابل اعتماد و با کیفیت بالا هستند. این استانداردها با هدف راحت‌تر کردن ارتباط بین کشورها و مبادلات آنها تدوین شده است. بزرگترین نهاد تدوین استانداردهای بین‌المللی، سازمان ایزو (ISO) است.

استاندارد از چه زمانی ایجاد شد؟

سازمان بین‌المللی استانداردسازی (The International Organization for Standardization) که معمولاً به نام «ایزو» (ISO) شناخته می‌شود، متشکل از نمایندگان مؤسسات استانداردسازی ملی است.

سازمان ایزو که در حال حاضر مرکز آن در ژنو سوئیس است، کار رسمی خود را از سال ۱۹۴۷ آغاز کرد. این سازمان به ترویج جهانی استانداردهای اقتصادی و صنعتی می‌پردازد تا مبادلات صنایع و فنون مختلف را در یک راستا هماهنگ کند.

سازمان بین‌المللی استانداردسازی، با آنکه یک سازمان غیردولتی است، به‌دلیل این که استانداردهای این مؤسسه تبدیل به قوانین می‌شود از بیشتر سازمان‌های غیردولتی قدرتمندتر است. امروزه نزدیک به ۱۶۴ کشور در این سازمان به عضویت درآمده‌اند که ایران نیز یکی از آنهاست.

آغاز به کار سازمان ملی استاندارد ایران

در سال ۱۳۰۴ خورشیدی مطابق با 1925 میلادی اولین حرکت مدرن در ارتباط با استاندارد و استانداردنویسی در ایران با تصویب قانون اوزان و مقیاس‌ها آغاز و در سال ۱۳۳۲ به‌صورت یک اداره آزمایشگاهی زیر نظر اداره بازرگانی تأسیس شد.

در سال ۱۳۳۹خورشیدی مطابق با 1960 میلادی یعنی تنها 13 سال پس از تأسیس سازمان بین‌الملی، قانون «اجازه تأسیس مؤسسه استاندارد ایران» به تصویب مجلس وقت رسید. در این سال یعنی سال 1339 ایران رسماً به عضویت سازمان بین‌المللی استاندارد پذیرفته شد.

سازمان ملی استاندارد ایران تنها سازمانی در ایران است که بر طبق قانون می‌تواند استاندارد رسمی فرآورده‌ها را تعیین و تدوین و اجرای آن‌ها را با کسب موافقت شورای ‌عالی استاندارد، اجباری اعلام کند.

نظارت بر کلیه کالاها، به‌جز «داروها» بر عهده سازمان ملی استاندارد ایران است، در این‌ بین از نظرات کارشناسان وزارت بهداشت نیز کمک گرفته می‌شود.
اولین استاندارد در ایران با نام استاندارد شماره 1برای پرچم ایران در سال 1359 تدوین شد.

سازمان تجارت جهانی و ارتباط آن با استاندارد

سازمان تجارت جهانی با نام اختصاری WTO (World Trade Organization) تنها سازمان بین‌المللی جهانی است که با قوانین تجارت بین کشورها سر و کار دارد. هسته اصلی و محوریت آن توافقنامه‌های سازمان تجارت جهانی است. هدف این سازمان حصول اطمینان از تجارت تا حد امکان روان، قابل پیش‌بینی و آزاد است. پیشنهاد تشکیل سازمان جهانی تجارت توسط دولت وقت آمریکا در سال ۱۹۴۵ داده شد. این سازمان بعد از جنگ جهانی دوم در سال 1995 توسط 23 کشور در شهر ژنو سوئیس تأسیس شد.

اصول اساسی موافقت نامه سازمان تجارت جهانی به شرح زیر است:

1. رعایت عدم تبعیض و رفتار ملی
2. یکسان سازی مقررات و رویه‌ها
3. مقررات ناظر بر حسن انجام کار
4. اجتناب از ایجاد موانع غیرضروری فراراه تجارت (GATT)
5. هماهنگ‌سازی مقررات فنی، استانداردها و رویه‌های ارزیابی مطابقت
6. تأیید متقابل
7. شفافیت

یکی از مهم‌ترین اصول سازمان تجارت جهانی «هماهنگ‌سازی مقررات فنی، استانداردها و رویه‌های ارزیابی انطباق» است. بدین ترتیب برای استانداردسازی نیاز به تأیید صلاحیت و اعتباربخشی به آزمایشگاه‌ها و سازمان‌ها داریم.

موافقت‌نامه شناسایی متقابل (MRA) در پذیرش نتایج آزمون بین کشورهای جهان بسیار مهم است. کشورهای امضا کننده MRA آزمایشگاه‌های تأیید صلاحیت شده یکدیگر را به رسمیت می‌شناسند و بنابراین دامنه فعالیت چنین آزمایشگاه‌هایی، جهانی خواهد بود.

بنابراین، استانداردها هر آنچه را که عالی به ‌نظر برسد، تعیین کرده و معیارهای ثابتی را به طور یکسان برای کسب‌ وکارها و مصرف‌کنندگان تدوین می‌کنند. استاندارد، فعالیت‌ها را به‌هم ارتباط می‌دهد.

انواع مختلفی از استانداردها وجود دارند:

1. استانداردهای مدیریت کیفیت
2. استانداردهای مدیریت محیط زیست
3. استانداردهای ایمنی و سلامت
4. استانداردهای مدیریت انرژی
5. استانداردهای ایمنی و سلامت غذایی
6. استانداردهای امنیت فناوری اطلاعات
7. استانداردهای مرتبط با محصولات مختلف

اولین استاندارد ایزو در سال 1951 به شماره ISO 1، با نام دمای مرجع استاندارد برای اندازه‌گیری‌های طول صنعتی (Standard reference temperature for industrial length measurements) چاپ شد و بعدها به نام ویژگی‌های مهندسی محصول و به اختصار (GPS) نام‌گذاری و تکمیل شد.

یکی از مهم‌ترین و نام‌آشنا‌ترین استانداردها، خانواده ایزو9000 (ISO 9000 Family) است. اولین نسخه این استاندارد در سال 1987 به چاپ رسید و به یکی از موفق‌ترین استاندارد‌ها در حوزه مدیریتی تبدیل شد. از این استاندارد می‌توان در فرآیندسازی برای انجام هر کاری استفاده کرد.

استاندارد ISO 9001

این استاندارد یک سیستم مدیریت کیفیت را برای سازمان طرح‌ریزی کرده و مفاهیم و اصول اساسی مدیریت کیفیت را توصیف می‌کند.

پذیرش سیستم مدیریت کیفیت تصمیم راهبردی یک سازمان است که می‌تواند به بهبود عملکرد کلی آن کمک کرده و مبنای درستی را برای اقدامات مربوط به توسعه پایدار فراهم کند.

هدف اصلی این استاندارد افزایش آگاهی سازمان در خصوص وظایف و تعهد آن برای برآورده کردن نیازها و انتظارات مشتریان و طرف‌های ذینفع آن و دستیابی به رضایت آن‌ها از محصولات و خدمات خود است.

استاندارد ISO 26000

از آنجایی که مسئولیت‌پذیری اجتماعی بخش مهمی از هر تجارت یا کسب و کاری است، در سال 2010 استانداردی تحت عنوان «مسئولیت‌پذیری اجتماعی» با نام ISO 26000 تدوین شد تا معیار جهانی برای سازمان‌هایی باشد که به تأثیرشان بر جامعه‌ای بزرگتر اهمیت می‌دهند.

ISO GENDER ACTION PLAN

در سال 2019 اولین فاز برنامه اقدام جنسیتی ایزو (GENDER ACTION PLAN) راه‌اندازی شد. این برنامه پنج حوزه اولویت را مشخص می‌کند که بر جمع‌آوری داده‌ها، ایجاد شبکه‌ای برای اشتراک‌گذاری بهترین تجربیات و افزایش آگاهی از استانداردها در حمایت از برابری جنسیتی و توانمند سازی زنان تمرکز دارد.

تا به امروز 25252 استاندارد تدوین و چاپ شده است. و تقریباً تمام جنبه‌های تکنولوژی، مدیریت و ساخت را پوشش می‌دهد. استاندارد فراتر از دید شخصی است و خرد و دانش جمعی را به صورت عملی به کار می‌گیرد. در واقع آنچه اطمینان می‌دهد از قابلیت اطمینان نشأت گرفته و آنچه اعتماد ایجاد می‌کند مرتبط با ساده‌سازی انتخاب‌ها در تمام سطوح بوده و بهترین روش انجام هر کاری است و پایانی ندارد.

این مطلب در شماره 38 نشریه ویکی‌کلین و در صفحات 36،37 منتشر شده است. برای مشاهده آنلاین تمامی صفحات این شماره اینجا را کلیک کنید.

لینک کوتاه: https://wikiclean.ir/s7bb