مهندس حسین محمودی، کارشناس ارشد شیمی تجزیه و متولد سال 1360 است. وی که از سال 1381 و به مدت 5 سال در عرصه بازرگانی دارویی مشغول به فعالیت بود، از سال 1386 وارد صنعت دارو شد و به مدت 15 سال در شرکت داروسازی جابربن‌حیان، در واحد تولید محصولات آنتی‌بیوتیک خوراکی و بعد از آن در تولید محصولات تزریقی فعالیت کرد و در حال حاضر، حدود یک سال و نیم است که در شرکت داروسازی لقمان در سمت مدیر واحد تولید مشغول به کار است.طی بازدید اعضای تحریریه ماهنامه ویکی‌کلین از کارخانه داروسازی «لقمان»، مهندس محمودی روند تولید کارتریج‌های دندانپزشکی و همچنین چگونگی نظافت دستگاه‌ها و محیط تولید را تشریح کرد که به اتفاق می‌خوانیم:
شرکت داروسازی «لقمان»، یکی از سه تولیدکنندۀ کارتریج‌های دندانپزشکی کشور است و رقبای اصلی ما در بازار کارتریج‌های دندانپزشکی، شرکت «داروپخش» و «اکسیر» هستند. ظرفیت تولید کارتریج‌های دندانپزشکی در واحد تولید مایعات تزریقی شرکت داروسازی لقمان، حدود 4 میلیون عدد در ماه است، اما در یک سال اخیر با توجه به چالش تخصیص ارز با مشکلاتی جهت تأمین ملزومات دارویی (کومبی سیل و پلنجر) روبه‌رو شدیم که البته لازم به‌ذکر است؛ شرکت داروسازی لقمان در حال حاضر در جهت رفع این مشکل و با هدف عدم وابستگی به بازارهای خارجی و حمایت از تولید ملی، با یکی از تولیدکنندگان مواد بسته‌بندی دارویی داخلی، در حال همکاری است و در طی این مسیر، اطلاعات و امکانات مورد نیاز، جهت تکنولوژی ساخت در اختیار تولیدکننده قرار داده می‌شود که امید است در چند ماه آینده نیز به این هدف دست یابیم.
کلاس‌بندی اتاق‌های تمیز
کلاس‌بندی اتاق‌های تمیز بر اساس تعداد و حجم ذرات معلق در هر واحد از هوا، تقسیم‌بندی می‌شود و براساس استاندارد EU GMP، کلاس‌بندی شامل کلاس‌های CNC ، D ، C ، B ، A و NC (به ترتیب دارای بالاترین درجه تمیزی) است. در شرکت داروسازی لقمان نیز، طراحی اتاق‌های تمیز بر همین اساس انجام شده که در بخش‌های بعدی به طور مفصل به آن‌ها اشاره خواهم کرد.
ساخت
در تولید محصولات استریل کنترل میکروبی و کنترل ذرات همواره می بایست مدنظر قرار گیرد.
فرآیند تولید محصولات تزریقی مایع و استریل کردن آن‌ها به دو صورت Aseptic by Filtration یا Terminally Sterilization انجام می‌شود که به ترتیب توسط فیلترهای 22/0 میکرون و دستگاه اتوکلاو این عملیات صورت می‌گیرد. شرکت داروسازی لقمان در تولید کارتریج‌های دندانپزشکی، با توجه به نوع فرمولاسیون محصول خود از روش Aseptic by Filtration پیروی می‌کند. پس از توزین مجدد مواد اولیه، فرآیند ساخت کارتریج دندانپزشکی در داخل تانک ساخت 250 لیتری استنلس استیل 316 L و در زیر دستگاه جریان هوای یک‌طرفه Laminar Air Flow (LAF) با کلاس‌بندی A و کلاس پیش‌زمینه C انجام می‌شود و پس از پایان عملیات ساخت و تأیید آزمایشگاه کنترل حین تولید In-Process Quality Control محلول از دو بستر فیلتر کارتریجی 22/0 عبور داده می‌شود (لازم به‌ذکر است، هر فیلتر کارتریجی شامل یک Pre-Filter با سایز 45/0 و یک فیلتر 22/0 میکرون است).
عملیات انتقال محلول از تانک ساخت به تانک پُرکنی توسط خطوط استنلس استیل 316 L انجام می‌شود و محلول پس از عبور از یک بستر فیلتر کارتریجی 22/0 میکرون به داخل تانک پُرکنی استنلس استیل 316 L انتقال داده شده و سپس از یک بستر فیلتر کارتریجی 22/0 میکرون دیگر عبور می‌کند و به کلکتور دستگاه پُرکنی انتقال داده می‌شود.
در شرکت‌های دارویی با توجه به الزامات مربوطه، جهت عدم برهمکنش محصولات دارویی با دستگاه‌های مربوطه در حین عملیات تولید، در قسمت‌هایی که دستگاه با محصول در حال تماس است، بایستی از استنلس استیل 316 L استفاده کرد.
در واحد تولید مایعات تزریقیِ شرکت لقمان، عملیات تمیزکاری و استرایلیزاسیون به دو روش زیر انجام می‌شود:
SIP (Sterilization in Place) و CIP (Clean in Place)
در روش CIP از مواد ضدعفونی‌کننده که عمدتاً پایه الکلی یا ترکیبات کواترنری دارند، استفاده می‌شود و کلیۀ مسیرها از تانک ساخت تا سر نازل‌های پُرکنی شست‌وشو داده شده و در صورت وجود آلودگی میکروبی توسط مواد تمیزکننده، این آلودگی‌ها از بین رفته و پس از انجام آزمایشات لازم توسط آزمایشگاه کنترل کیفیت و حصول اطمینان از عدم وجود آلودگی، با استفاده از بخار تمیز (Pure Steam) عملیات استرایلیزاسیون تانک ساخت، پُرکنی و خطوط انتقال انجام می‌شود.
تهیه ملزومات دارویی
بسته‌بندی اولیه کارتریج‌های دندانپزشکی که در تماس با محصول هستند؛ شامل شیشه، کومبی سیل و پلنجر است. در سال‌های گذشته تأمین شیشه‌های کارتریج توسط شرکت‌های خارجی انجام می‌شد، اما در حال حاضر تأمین شیشه‌های کارتریج توسط دو شرکت تولیدکننده ملزومات دارویی داخلی انجام می‌شود که لازم به‌ذکر است اطلاعات مورد نیاز محصول به صورت چاپ سرامیکی توسط شرکت سازنده بر روی شیشه‌های کارتریج چاپ می‌شود.
اما در حال حاضر ما جهت تأمین کومبی سیل و پلنجر در کشور به خودکفایی نرسیده‌ایم و ملزومات مذکور از بازارهای خارجی تأمین می‌شود و همان‌طور که در قسمت قبلی گفته بودم، ما با یکی از تولیدکنندگان داخلی در حال همکاری هستیم تا با استفاده از تکنولوژی سطح بالا جهت تولید کومبی سیل و پلنجر هم به خودکفایی ملی برسیم.
شست‌وشو و استرایلیزاسیون ملزومات
کلیه ملزوماتی که به داخل اتاق پُرکنی انتقال داده می‌شوند، بایستی استریل شوند. عملیات شستوشوی شیشه‌های کارتریج به روش استرایلیزاسیون خشک و توسط دستگاه واشینگ انجام می‌شود که در آن شیشه‌ها پس از عبور از حمام آب بازیافت شدۀ تزریقی Recycle Water for Injection و انجام مراحل شستوشوی داخل و خارج شیشه با آب تزریقی WFI با هوای فشرده استریل خشک می‌شوند و پس از تزریق امولسیون سیلیکون، جهت دی پایروژن شدن وارد تونل استریل با دمای 300 درجه سانتی‌گراد شده و پس از عبور از تونل استریل وارد اتاق پرکنی می‌شوند. همچنین عملیات استرایلیزاسیون کومبی سیل و پلنجر، پمپ‌های پُرکنی و البسه اتاق تمیز با کلاس B به روش مرطوب انجام شده و توسط دستگاه اتوکلاو با دمای 121 درجه سانتی‌گراد و به مدت 20 دقیقه عملیات استرایلیزاسیون ملزومات مذکور انجام می‌شود و سپس ملزومات به اتاق پُرکنی انتقال داده می‌شوند.
پُرکنی (Filling)
پس از عبور از دو بستر فیلتر کارتریجی 22/0 میکرون و استریل کردن محلول، به ترتیب عملیات پلنجرزنی، پرکنی و سیل بندی (بستن کومبی سیل) توسط دستگاه پُرکنی کارتریج انجام می‌شود که کلیۀ قسمت‌های دستگاه پُرکنی کارتریج در زیر دستگاه جریان هوای یک‌طرفه Laminar Air Flow (LAF) با کلاس‌بندی A و کلاس پیش‌زمینه B قرار دارد. اپراتور دستگاه پُرکنی با استفاده از پوشش مناسب کلاس B عملیات پُرکنی را انجام می‌دهد و در پایان خط پُرکنی، جهت انجام عملیات کنترل چشمی، شیشه‌های کارتریج جمع‌آوری شده را در داخل Pass Through Hatchهای تعبیه شده در اتاق پرکنی قرار می‌دهد. شیشه‌های کارتریج پرشده توسط مسئول مربوطه از داخل Pass Through Hatch برداشته شده و جهت انجام کنترل چشمی به اتاق کنترل چشمی انتقال داده می‌شود.
کنترل چشمی
صددرصد شیشه‌های کارتریج تولیدشده بایستی کنترل چشمی شوند و در شرکت داروسازی لقمان کنترل چشمی شیشه‌های کارتریج توسط پرسنل مجرب و آموزش‌دیده و با استفاده از دستگاه‌های کنترل چشمی انجام می‌شود.
عملیات کنترل چشمی شیشه‌های کارتریج به گونه‌ای است که پرسنل تعدادی شیشه‌ای کارتریج را به مدت معینی در زیر نور مهتابی با لوکس نوری مناسب و پشت زمینه مشکی و سفید مشاهده و کنترل می‌کنند و در صورت وجود مغایرت از قبیل وجود ذره Particle، کم حجم، سیل‌بندی نامناسب، نشتی و… به تفکیک عملیات جداسازی نمونه‌های معیوب را انجام می‌دهند.
پس از کنترل چشمی کلیۀ شیشه‌های کارتریج و انجام بررسی‌های لازم، اجازه بسته‌بندی توسط آزمایشگاه کنترل کیفیت، صادر می‌شود.
بسته‌بندی
بسته‌بندی کارتریج‌های دندانپزشکی در شرکت داروسازی لقمان در فضای CNC (Controlled Not Classified) و در جعبه‌های 50 عددی انجام می‌شود. عملیات بسته‌بندی شیشه‌های کارتریج توسط دستگاه بلیسترینگ انجام شده که در هر بلیستر 5 عدد کارتریج قرار داده می‌شود و سپس بلیسترها از طریق کانوایر، به طرف محل قرارگیری پرسنل بسته‌بندی هدایت می‌شوند و پرسنل بسته‌بندی در هر جعبه 10 ورق بلیستر به همراه یک عدد بروشور قرار می‌دهند و پس از انجام کنترل وزنی و الصاق برچسب اصالت و انجام شرینگ توسط مسئولین مربوطه، محصول به انبار قرنطینه محصول نهایی انتقال داده می‌شود.
در پایان پس از انجام آزمایشات لازم توسط آزمایشگاه کنترل کیفیت و تأیید مدیر آزمایشگاه، آزادسازی محصول نهایی توسط مسئول فنی انجام شده و محصول آماده فروش و توزیع به شرکت‌های پخش دارویی است.
