تهران زیر تیغ فرابنفش و ازون؛ خطر در کمین پوست و نفس!

عضو هیئت‌علمی مؤسسه ژئوفیزیک با بیان این‌که شهر تهران حدود ۲۱ درصد از روزهای سال در رده پرتوگیری فوق‌العاده زیاد قرار دارد، نسبت به آلایندگی ازون در حضور پرتوی فرابنفش هشدار داد.

به گزارش ویکی‌کلین به نقل از مهر، در فصول گرم سال شامل اواخر بهار و تابستان ما شاهد افزایش تابش خورشید در مناطقی مثل تهران هستیم. به دنبال گرمای هوا و افزایش تابش خورشید، «شاخص فرابنفش» (UV Index) نیز افزایش می‌یابد. این شاخص برای مشخص کردن میزان پرتو فرابنفش در ساعات مختلف روز طراحی شده است و در مقیاس ۱ تا ۱۱+ اندازه‌گیری می‌شود. شاخص فرابنفش به افراد کمک می‌کند تا از خطرات قرار گرفتن در معرض فرابنفش آگاه شوند و اقداماتی برای حفاظت از خود انجام دهند.

با شروع فصل تابستان در برخی شهرها مانند تهران شاخص پرتوی فرابنفش در حدود بسیار بالا قرار گرفته و هشدارهایی در این زمینه اعلام شده است.

دکتر عباسعلی علی‌اکبری بیدختی؛ رئیس بخش پژوهشی ازون و آلودگی هوا در مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران با اشاره به گرمای هوا در سال جاری گفت: امسال گرمایش و خشکسالی مضاعف (و کم آبی حاد) ساکنین منطقه خاورمیانه به خصوص ایران را غافلگیر کرده است. به‌طوری که دما در آخرین روزهای اردیبهشت نیز رکورد زد و در تهران به نزدیک ۴۰ درجه سانتیگراد نیز نزدیک شد. تغییر اقلیم متأسفانه به دلیل گرمایش بیشتر مناطقی همچون خاورمیانه باعث افزایش دما و کاهش ابرناکی و در نتیجه افزایش تابش خورشیدی شده است.

وی در مورد ارتباط پرتوهای فرابنفش و ازون توضیح داد: تابش خورشیدی شامل پرتوهای ماوراءبنفش یا فرابنفش (UV) در باندهای B ،A و C است که جو زمین و لایه ازون جو تمام قسمت تابش فرابنفش خیلی کوتاه آن یعنی C و بخشی از باند B را جذب می‌کند ولی بخشی از باند B و بخش عمده باند A (کم‌ضررترین بخش تابش فرابنفش) به سطح زمین می‌رسد.

عضو هیئت‌علمی مؤسسه ژئوفیزیک با اشاره به آسیب لایه ازون خاطر نشان کرد: لایه ازون در دهه‌های گذشته در اثر استفاده بشر از گازهای CFC (کلروفلوئوروکربن) آسیب دیده بود ولی امروزه پس از جایگزینی و ممنوعیت استفاده از این گازها، لایه ازون کمی در حال ترمیم است. این لایه در محدوده حدود ۲۰ تا ۳۰ کیلومتری سطح زمین با جذب بخش عمده فرابنفش تابش خورشیدی نقش حفاظتی در مقابل تابش‌های مضر خورشیدی را برای موجودات زنده زمین دارد و بنابراین نقشی حیاتی دارد.

خرداد و مرداد بیشترین میزان فرابنفش در تهران

وی درباره مطالعات انجام شده در بخش پژوهشی ازون و آلودگی هوای مؤسسه ژئوفیزیک توضیح داد: بررسی اخیر ما (دکتر علی اکبری بیدختی و خانم مهندس شرعی‌پور) در بخش پژوهشی ازون و آلودگی هوای تهران در مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران نشان داده است که شهر تهران بیشترین میزان پرتوی فرابنفش را در ماه‌های «خرداد» و «مرداد» دریافت می‌کند.

علی‌اکبری بیدختی توصیه کرد که افراد شاغل در محیط باز به‌خصوص در این ماه‌ها از وسایل حفاظتی در برابر تابش خورشید استفاده کنند و عموم مردم نیز باید زمان قرار گرفتن درمعرض نور مستقیم آفتاب را محدود کنند.

تهرانی‌ها حدود یک‌پنجم سال در معرض پرتوهای فرابنفش بسیار زیاد هستند

این استاد دانشگاه خاطر نشان کرد: براساس نتایج تحقیق بلندمدت بخش ازون و آلودگی هوای مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران که روزانه پایش «ازون کلی جو زمین» را انجام می‌دهد در حدود ۲۱ درصد از روزهای سال، شهر تهران در رده پرتوگیری فوق‌العاده زیاد قرار دارد. در این روزها شاخص استاندارد UV بزرگ‌تر از ۱۱ است (این شاخص از یک تا ۱۲ تعریف می‌شود که عدد یک کمترین و ۱۲ بیشترین اثرگذاری پرتو UV را به ویژه در باند B نشان می‌دهد.)

وی تاکید کرد: در این روزها نیاز به محافظت اضافی بدن به ویژه چشم‌ها، در برابر تابش خورشید است؛ چرا که پرتوگیری بیش از حد فرابنفش می‌تواند آفتاب سوختگی، پیری پوست، بیمارهای پوستی و چشمی مانند آب مروارید، آسیب به زنجیره DNA و مشکلات ایمنی بدن را به دنبال داشته باشند.

وقتی که ازون خطرناک می‌شود

علی‌اکبری بیدختی به جنبه نگران‌کننده‌تر تابش فرابنفش اشاره کرد و گفت: از طرف دیگر تابش UV-B رسیده به سطح زمین در فصول گرم و در مناطق شهری باعث تولید ازون سطح زمین می‌شود که یک آلاینده ثانویه خطرناک است. تابش UV-B با حضور اکسیدهای ازت که عمدتاً آلاینده‌های وسایل نقلیه دارای احتراق داخلی مانند ماشین‌ها، موتورسیکلت‌ها و … هستند و مواد آلی فرار همچون بنزن در اثر واکنش‌های فتوشیمیایی باعث تولید ازون سطحی زمین می‌شود.

وی افزود: ازون سطحی به همراه یک آلاینده ثانویه دیگر که یک ترکیب آلی معروف به PAN است، بخش عمده «فتومه‌دود» (Photochemical smog) مناطق شهری را تشکیل می‌دهند.

افزایش سالانه روزهای با ازون زیاد در تهران

این پژوهشگر هشدار داد: ما متأسفانه هر سال در فصول گرم شاهد تعدد هرچه بیشتر روزهایی که آلاینده ازون در محیط شهر تهران بیش از حد مجاز است، هستیم. این آلاینده‌های ثانوی علاوه بر مضر بودن برای انسان برای سایر موجودات و گیاهان نیز بسیار مضر هستند.

به گفته عضو هیئت‌علمی مؤسسه ژئوفیزیک؛ ازون سطحی یک آلاینده خطرناک است و به‌ویژه برای بیماران تنفسی تهدید جدی محسوب می‌شود. چرا که ازون یک ماده اکسیدکننده قوی است که می‌تواند باعث التهاب و تخریب جداره‌های مجاری تنفسی شود و سوزش چشم‌ها را به همراه داشته باشد. بنابراین در فصول گرم نیز زمان بیرون ماندن ساکنان شهرهایی همچون تهران نیز باید محدود باشد.

وی با اشاره به ضرورت محدودسازی چشمه‌های آلاینده تاکید کرد: برای کاهش آلاینده‌های شهری و تاب‌آوری شهرها در مقابل تغییر اقلیم و افزایش روزافزون جمعیت شهری، بهتر است چشمه‌های آلاینده‌ها محدود شوند. در این راستا استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، ساخت و سازهای مناسب، استفاده از وسایل نقلیه برقی، گسترش هرچه بیشتر شبکه مترو در بیشتر محیط‌های شهری به عنوان راهکارهای مناسب توصیه و اعمال می‌شود.

مواجهه با ازون چه مشکلاتی را به دنبال دارد؟

به گزارش مهر، در یک مطالعه مروری که اوایل سال ۲۰۲۵ میلادی منتشر شده، شواهد موجود در مورد اثرات آلودگی هوا به‌ویژه ازون تروپوسفری یا ازون سطح زمین بر سلامت انسان مورد بررسی قرار گرفته است.

آلودگی هوا، به ویژه ازون می‌تواند علائم تنفسی را حتی در افراد سالم و به‌ویژه در بیمارانی که از قبل دارای مشکلات ریوی مانند آسم و بیماری مزمن انسدادی ریه (COPD) هستند، تشدید کند. حتی قرار گرفتن کوتاه‌مدت در معرض سطوح بالای این آلاینده‌ها می‌تواند التهاب و آسیب ریه را به دنبال داشته باشد.

ازون می‌تواند باعث سرفه، گلودرد، خشکی گلو، تحریک چشم و بینی و تنگی نفس شود. برای بیماران دچار آسم، قرار گرفتن در معرض ازون، خطر ابتلاء و تشدید حملات آسم را افزایش می‌دهد. تخمین زده شده که ۹ تا ۲۳ میلیون مراجعه سالانه به اورژانس بیمارستان‌ها در سال ۲۰۱۵ به دلیل آسم، ممکن است به خاطر ازون تروپوسفری یا ازون سطح زمین باشد که این میزان ۸ تا ۲۰ درصد از کل مراجعات جهانی به بیمارستان است.

مواجهه طولانی‌مدت با ازون نیز با کاهش عملکرد ریه و اختلال در رشد طبیعی ریه در کودکان مرتبط است. همچنین، ارتباط قابل توجهی بین قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض سطوح بالای ازن و دی‌اکسید نیتروژن (NO2) و افزایش خطر تشدید حاد در بیماران مبتلا به فیبروز ریوی ایدیوپاتیک مشاهده شده است.

چه افرادی بیشتر در معرض خطر هستند؟

سازمان جهانی بهداشت و آژانس حفاظت از محیط زیست ایالات متحده آمریکا، جمعیت‌های آسیب‌پذیرتر در برابر ازون را اعلام کرده‌اند. بر این اساس سالمندان، کودکان، ورزشکاران و افرادی که به‌طور عمومی در فضای باز کار می‌کنند (مانند کارگران ساختمانی و آتش‌نشانان)، بیشترین تأثیرات منفی ازون تروپوسفری را تجربه می‌کنند. زنان نیز با تأثیر منفی قابل توجه بر سلامتشان و آسیب احتمالی به جنین در حال رشد مواجه هستند. همچنین، افراد مبتلا به چاقی، دیابت، ذات‌الریه، فیبروز کیستیک و بیماری‌های قلبی-تنفسی نیز در معرض خطر بیشتری قرار دارند.

در مناطق شهری آلاینده‌های بیشتری نظیر ازن، ذرات معلق، ذرات اگزوز دیزل، NO2، دی‌اکسید گوگرد (SO2) و کربن سیاه معمولاً به‌صورت ترکیبی یافت می‌شوند. تعاملات هم‌افزایی بین ازن و سایر آلاینده‌های هوا می‌تواند التهاب و آسیب ریه را به طور قابل توجهی افزایش دهد، که منجر به تشدید بیماری‌های مزمن ریوی می‌شود و خطر بیشتری برای سلامت تنفسی نسبت به آلاینده‌های منفرد ایجاد می‌کند.

با توجه به پیش‌بینی افزایش غلظت ازون در سال‌های آینده، به‌ویژه در مناطق شهری، کاهش مواجهه با ازون و سایر آلاینده‌های ناشی از فعالیت‌های انسانی از اهمیت بالایی برخوردار است تا از سلامت عمومی و پایداری اقتصادی محافظت شود.

اقدامات لازم برای کاهش آلودگی ازون

برای کاهش آلودگی ازون، باید مجموعه‌ای از اقدامات کلیدی را در پیش گرفت. مهم‌ترین آن‌ها شامل کاهش انتشار آلاینده‌های پیش‌ساز مانند ترکیبات آلی فرار (VOCs) و اکسیدهای نیتروژن (NOx) است که عمدتاً از احتراق سوخت‌های فسیلی و اگزوز وسایل نقلیه منتشر می‌شوند.

این امر مستلزم کاهش شدید مصرف سوخت‌های فسیلی و توسعه حمل‌ونقل عمومی و استفاده از وسایل نقلیه پاک مانند خودروهای الکتریکی است. همچنین، تدوین و اجرای سیاست‌ها و مقررات مؤثر زیست‌محیطی و سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر ضروری است. افزایش آگاهی عمومی شهروندان و همکاری‌های بین‌المللی نیز در این زمینه نقش مهمی دارند. در ساعات اوج آلودگی ازن، به افراد توصیه می‌شود از فعالیت‌های خارج از منزل پرهیز کنند.

جدول شاخص کیفیت هوا برای ازون راهنمای خوبی برای مقادیر مجاز ازون سطح زمین یا ازون تروپوسفری است.